Charakterystyka energetyczna budynku jako narzędzie sprzyjające konstruowaniu zielonego opisu przedmiotu zamówienia na roboty budowlane

W ostatnim czasie w Unii Europejskiej kładzie się duży nacisk na politykę tzw. zielonych zamówień publicznych. Jednakże to odd praktyki zamówień publicznych zależy czy zostaną osiągnięte cele, stawiane w licznych dokumentach strategicznych. W 2013 roku największą część rynku zamówień publicznych stanowiły zamówienia na roboty budowlane. Jak wynika z rocznych sprawozdań o udzielonych zamówieniach, wartość zakontraktowanych środków na roboty budowlane stanowiła 38% ogólnej kwoty udzielonych zamówień (w roku 2012 – 45%; w 2011 – 39%; w 2010 – 43%)[1].                       

Biorąc pod uwagę środowiskowe, gospodarcze oraz społeczne znaczenie podsektora zamówień na roboty budowlane, wiele organów publicznych podejmuje zobowiązania dotyczące przejścia na bardziej zrównoważone budownictwo. Zrównoważone budownictwo stara się pogodzić ekonomiczny interes inwestora, społeczny aspekt projektowania, wyrażający się w uwzględnianiu interesu użytkowników końcowych budynku, a także wymiar środowiskowy, to znaczy jakość wnętrz, emisje zanieczyszczeń, selekcję materiałów, dobór odpowiednich urządzeń. 

Należy zauważyć, że w przypadku zamówień na roboty budowlane ustawodawca ze względu na ich specyfikę wprowadził odrębne wymagania co do sporządzania opisu przedmiotu zamówienia. Poza regulacjami Pzp, podstawowe znaczenie dla tego etapu postępowania mają także takie akty normatywne jak ustawa prawo budowlane[2] oraz Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 2 września 2004 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy dokumentacji projektowej[3], specyfikacji technicznych wykonania i odbioru robót budowlanych oraz programu funkcjonalno-użytkowego, wydane na podstawie art. 31 ust. 4 ustawy Pzp, regulujące szczegółowo kwestie dotyczące sposobu opisywania przedmiotu zamówienia na roboty budowlane, obejmujące w szczególności wykonanie oraz zaprojektowanie i wykonanie robót budowlanych w rozumieniu ustawy Prawo budowlane. Nadto istotne są także akty normatywne z zakresu szeroko rozumianego prawa budowlanego oraz prawa ochrony środowiska, obligujące podmioty do zachowania odpowiednich norm przy realizowaniu prac budowlanych. 

W przypadku budynków ich oddziaływanie na środowisko może zostać znacznie ograniczone dzięki racjonalnemu sporządzeniu opisu przedmiotu zamówienia, dlatego niektóre wymagania muszą zostać przez zamawiającego zastosowane obligatoryjnie, np. w zakresie charakterystyki energetycznej budynków. 

Technologie umożliwiające wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii w sektorze budowlanym znane są od wielu lat. Ich upowszechnienie następuje jednak powoli, co wynika m.in. z braku możliwości efektywnego magazynowania nadwyżek pozyskanej energii.       

Z założeniami zrównoważonego budownictwa nie pozostaje zgodne forsowanie użycia odnawialnych źródeł energii w każdym przypadku. O wyborze konkretnego rozwiązania decyduje ogólny pozytywny efekt osiągany w długiej perspektywie czasowej.     

Redukcja zużycia energii przez budynki oraz ograniczenie wytwarzanych przez nie zanieczyszczeń leżą u podstaw zrównoważonego rozwoju. Według różnych danych szacunkowych, w budynkach zużywane jest od 33% do ponad 40% całkowitej ilości wytwarzanej energii. W krajach UE w 1997 roku, a więc jeszcze przed jej o rozszerzeniem, udział ten wynosił aż 40,7%[4]. Ponad 80% emisji szkodliwych dla środowiska substancji wytwarzanych przez budynki związanych jest z zużyciem energii w czasie jego użytkowania[5]. Należy zauważyć, że na zwiększenie efektywności wykorzystania energii wpływa bardzo wiele czynników, wśród nich można wyróżnić np. montaż okien o wysokiej efektywności termicznej, przestrzeganie norm uzyskiwania parametrów izolacyjności ścian, sufitów, uszczelnienia, itp.         

Wskaźniki energochłonności eksploatacyjnej budynków opisują zużycie energii na ogrzewanie pomieszczeń w odniesieniu do jednego metra kwadratowego powierzchni użytkowej (lub w odniesieniu do jednostki objętości) w ciągu całego roku kalendarzowego.  W celu poprawy wskaźników zwraca się uwagę na takie elementy, jak: zapewnienie właściwej charakterystyki termicznej elementów budynku poprzez stosowanie energooszczędnych rozwiązań konstrukcyjno-materiałowych, w tym przede wszystkim odpowiednich materiałów budowlanych, izolacji, okien, właściwy dobór instalacji grzewczych (klimatyzacyjnych), stosowanie automatyki w układach kontroli i sterowania warunkami mikroklimatu pomieszczeń użytkowych oraz działaniem różnych instalacji. Wskazane jest, aby rozwiązania strukturalne, materiałowe i instalacyjne budynku były przystosowane do wykorzystania energii odnawialnych.                                              

                  

W celu promowania i poprawiania charakterystyki energetycznej budynków w UE ustanowiona została dyrektywa nr 2002/91/WE[6]. Dyrektywa konkretyzuje wymagania m.in. w zakresie ram ogólnych dla metodologii obliczania zintegrowanej charakterystyki energetycznej budynków oraz certyfikacji energetycznej budynków.                                          

Zgodnie z jej treścią, od 2021 roku na terenie UE mają być wznoszone wyłącznie budynki o bardzo niskim zapotrzebowaniu na energię, zasilane, choćby częściowo, z odnawialnych źródeł energii. Przepisy Dyrektywy odwołują się również do metodologii ceny kosztów cyklu życia- LCC.                                

Wykonanie projektowej charakterystyki energetycznej budynku jest częścią projektu budowlanego (będącego elementem opisu przedmiotu zamówienia na roboty budowlane) i powinno zostać sporządzone przy wykorzystaniu metodologii określonej w Rozporządzeniu Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 3 stycznia 2013 r.[7] Odpowiednia struktura budynku umożliwia w dużym stopniu zmniejszenie zapotrzebowania na energię do ogrzewania pomieszczeń w czasie sezonu grzewczego, a jednocześnie stworzenie odpowiednich warunków mikroklimatycznych w lecie. Charakterystyka energetyczna budynku to wartość energii zużywanej rzeczywiście lub szacowanej do spełnienia różnych potrzeb związanych ze znormalizowanym użytkowaniem budynku, która może obejmować m.in. ogrzewanie, ciepłą wodę, chłodzenie, wentylację i oświetlenie. Wartość ta może być odzwierciedlona w jednym lub większej ilości wskaźników, które zostały obliczone z uwzględnieniem izolacji, charakterystyki technicznej i instalacyjnej, projektu i usytuowania w relacji do aspektów klimatycznych, wystawienia na słońce i wpływu konstrukcji sąsiadujących, wytwarzania energii własnej i innych czynników, włącznie z klimatem wewnętrznym.                                                                                                             

Przed rozpoczęciem budowy budynków powinny zostać rozważone i uwzględnione możliwości techniczne, środowiskowe i ekonomiczne systemów alternatywnych dostaw energii opartych na energii ze źródeł odnawialnych, kogeneracji, ogrzewania lub chłodzenia lokalnego lub blokowego, w szczególności gdy opierają się one całkowicie lub częściowo na energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych w rozumieniu przepisów prawa energetycznego[8].                                                                                                                              

W przypadku budynków istniejących, przy wykonywaniu renowacji, charakterystyka energetyczna tych budynków powinna zostać udoskonalona na tyle, na ile jest to możliwe pod względem technicznym, funkcjonalnym i ekonomicznym. W przypadku remontów wskaźniki mogą być ustalane zarówno dla budynków poddawanych renowacji jako całość lub dla systemów poddawanych renowacji w części.                                                                                 

Przedmiotowo istotną dla charakterystyki energetycznej budynków będzie ustawa    o charakterystyce energetycznej budynków, którą Sejm przyjął dnia 25 lipca 2014 r. Rządowy projekt ustawy przyjęty przez Sejm realizuje normy prawa Unii Europejskiej oraz udoskonala funkcjonujący w Polsce system oceny energetycznej budynków. W projekcie ustawy zaproponowano rozwiązania, które zapewnią wdrożenie postanowień dyrektywy 2010/31/UE[9] w sprawie charakterystyki energetycznej budynków oraz kontroli systemów ogrzewania i systemów klimatyzacji w budynkach. Proponowane unormowania mają przyczynić się do poprawy efektywności energetycznej budynków przez rozszerzenie i udoskonalenie systemu certyfikacji energetycznej budynków oraz kontroli systemów ogrzewania i systemów klimatyzacji. Efektem proponowanych regulacji ma być także upowszechnienie informacji o jakości energetycznej budynków i ich części, o potencjalnych kosztach użytkowania oraz o wytycznych dotyczących poprawy efektywności energetycznej. Projekt ustawy wprowadza obowiązek sporządzania świadectw charakterystyki energetycznej dla istniejących budynków o powierzchni użytkowej przekraczającej 500 m² (od dnia 9 lipca 2015 r. – 250 m2), zajmowanych przez prokuraturę, wymiar sprawiedliwości i administrację publiczną, w których obsługiwani są interesanci. W obiektach tych świadectwo charakterystyki energetycznej ma być umieszczane w widocznym miejscu, co ma przysłużyć się zwróceniu uwagi na aspekt efektywności energetycznej i wzorcowe jej przestrzeganie przez administrację publiczną (propagowanie dobrych praktyk poprzez dawanie wzorca). Ustawa wprowadza także obowiązek umieszczenia kopii świadectwa charakterystyki energetycznej w widocznym miejscu w budynkach o powierzchni użytkowej przekraczającej 500 m², w których świadczone są usługi dla ludności i dla których wykonano takie świadectwa (m.in. dworce, lotniska, muzea, hale wystawiennicze i centra handlowe). Świadectwo charakterystyki energetycznej ma być sporządzane z wykorzystaniem systemu teleinformatycznego, w którym prowadzony będzie centralny rejestr charakterystyki energetycznej budynków. Świadectwo charakterystyki energetycznej będzie ważne 10 lat, jeśli jednak w wyniku prowadzonych robót budowlanych zmieni się charakterystyka energetyczna budynku lub jego części, dokument straci ważność przed upływem tego terminu. Projekt przewiduje także procedurę wyrywkowej kontroli świadectw charakterystyki energetycznej budynków oraz protokołów z kontroli systemów ogrzewania i systemów klimatyzacji. Tendencja do zmniejszania zapotrzebowania na energię ma charakter ciągły    i sukcesywny, o czym świadczy stałe zmniejszanie się wskaźników energochłonności eksploatacyjnej budynków. Jednym ze sposobów poprawy wskaźników jest wykorzystanie energii odnawialnej, m.in. energii słonecznej.                                                                  

Przykładem zastosowania energooszczędnych rozwiązań w zakresie zamówień na roboty budowlanej jest Wojewódzki Szpital Specjalistycznym (WSzS), w mieście położonym w jednym z najbardziej słonecznych regionów Polski, w Częstochowie[10]. W celu zaspokojenia potrzeb lokalnego szpitala rozpoczęto procedurę udzielania zamówień na instalację kolektorów słonecznych i podgrzewaczy wody (jednostek wykorzystujących energię słoneczną do podgrzewania wody). Średnie roczne oszczędności kosztów energii uzyskane przez szpital od czasu zainstalowania systemu kolektorów (2011 rok) wynoszą   254 000 złotych (63 500 euro). Koszt instalacji kolektorów słonecznych wyniósł 4,1 mln zł (około 1 mln euro).                      

                                                                                                    

Rozwiązania z zakresu wykorzystania energii słonecznej stanowią połączenie idei samowystarczalności energetycznej budynków i sztuki projektowania. Uzyskanie poprawy wskaźników energochłonności wymaga odpowiedniego zaprojektowania i wykonania budynku z uwzględnieniem stosowania specjalistycznych rozwiązań architektonicznych, budowlanych i instalacyjnych lub przeprowadzenie odpowiednich prac modernizacyjnych w budynku. W przypadku nowoczesnego budownictwa niskoenergetycznego dużą rolę odgrywa wykorzystanie energii promieniowania słonecznego   i to zarówno w systemach aktywnych, jak i pasywnych. Systemy aktywne mogą pracować na własną sieć np. kompleksu budynków użyteczności publicznej, natomiast systemy pasywne to rozwiązania typowo autonomiczne, polegające na odpowiednim projekcie architektoniczno-budowlanym, związanym z wykorzystaniem bryły i struktury budynku do pochłaniania, magazynowania oraz rozprowadzania w naturalny sposób pozyskanej energii promieniowania słonecznego. Rozwiązania pasywne w wielu przypadkach wiążą się z wykorzystaniem oświetlenia światłem dziennym. Jest to szczególnie istotne przy dużych obiektach budowlanych, np. użyteczności publicznej. Celem stosowania systemów pasywnych jest zmniejszenie zapotrzebowania na energię do ogrzewania pomieszczeń.                                             

        

W zakresie robót budowlanych istotne są nie tylko użyte materiały służące do wybudowania budynku jako takiego, rozwiązania techniczne oraz technologiczne umożliwiające zastosowanie nowoczesnych energooszczędnych technologii, ale także wyposażenie wnętrz, w tym m.in. w urządzenia użyteczności ogólnej dla klientów administracji. Egzemplifikacyjnie można wskazać na urządzenia takie jak suszarki do rąk, będące podstawowym wyposażeniem większości toalet publicznych. Urządzenia tego typu charakteryzują się zazwyczaj dużym poborem energii elektrycznej. Istnieje jednak możliwość zastosowania systemu suszarek energooszczędnych.                                        

                     

Pomimo bogatego katalogu zalet budownictwa energooszczędnego, posiada ono także pewne wady, m.in. ograniczenie kształtu bryły budynku czy wyższy koszt początkowy.

W zakresie prawnych podstaw wdrażania zielonych zamówień publicznych polecam lekturę artykułu "Ustrojowe podstawy realizacji polityki zielonych zamówień publicznych", który ukazał się w kwartalniku naukowym wydawnictwa UMK "Przegląd Prawa Ochrony Środowiska", nr 1/2015.

---

[1] Sprawozdanie Prezesa Urzędu […] op. cit.

[2] Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (j.t. Dz. U. z 2013 poz. 1409 z późn. zm.).

[3] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 2 września 2004 r. w sprawie szczegółowego zakresu i formy dokumentacji projektowej, specyfikacji technicznych wykonania i odbioru robót budowlanych oraz programu funkcjonalno-użytkowego (Dz. U. 2004 nr 202 poz. 2072).

[4] KOM (2001) 226 wersja ostateczna.

[5] http://www.cleantechfinland.com/solutions/green_construction, dostęp: 18 września 2014.

[6] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2002/91/WE z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków, która następnie została zmieniona dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (Dz. Urz. UE L 153 z 18 czerwca 2010).

[7] Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 3 stycznia 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie metodologii obliczania charakterystyki energetycznej budynku i lokalu mieszkalnego lub części budynku stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową oraz sposobu sporządzania i wzorów świadectw ich charakterystyki energetycznej (Dz. U. 2013 poz. 45).

[8] Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne (t.j. Dz.U. z 2012 poz. 1059).

[9] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/WE z dnia 19 maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (Dz. Urz. UE L 153 z 18 czerwca 2010).

[10] http://energetyka.wnp.pl/najwieksza-w-polsce-instalacja-kolektorow-slonecznych-dziala-w-szpitalu-w-czestochowie,150871_1_0_0.html, dostęp: 30 października 2014.